نقش عایشه در احادیث اسلام (کتاب)

نقش عایشه در احادیث اسلام ترجمه فارسی بخش دوم کتاب «احادیث اُمُّ الْمُؤمنین عایشه وَ اَدوارُ حَیاتِها» تألیف سید مرتضی عسکری است. مؤلف در این کتاب، با استناد به منابع حدیثی و تاریخی، به بررسی سندی و محتوایی احادیث عایشه پرداخته است. وی احادیثی را که از عایشه نقل شده، جمع آوری و مقایسه کرده و از طریق سنجش این احادیث، تصویر روشن‌تری از وقایع تاریخی صدر اسلام ارائه کرده است. از آن رو که مؤلف، زندگانی عایشه را در ابعاد گوناگون و بدون غرض‌ورزی بررسی کرده، این کتاب نزد دانشمندان منصف اهل سنت نیز از جایگاه بلندی برخوردار است.

این کتاب بارها تجدید چاپ شده است. علاوه بر زبان فارسی، به دیگر زبان‌ها از جمله زبان انگلیسی، ترجمه شده است. ترجمه انگلیسی آن، تحت عنوان «The role of Aisha in the history of Islam» منتشر شده است.

در باره مؤلف

سید مرتضی عسکری (۱۳۳۲ق/۱۲۹۳ش-۱۳۸۶ش) دانشمند شیعی و دین‌پژوهی نواندیش بود که با نگاهی محققانه، دقیق و به دور از تعصب، به بررسی تاریخ اسلام پرداخت و بیش از پنجاه جلد کتاب تحقیقی در این زمینه منتشر کرد. وی علاوه بر تألیف و تحقیق، دانشکده اصول الدین را در بغداد تأسیس کرد که پس از هجرت از عراق و اقامت در ایران، بار دیگر این دانشکده را در ایران، شهر قم احیا کرد. برخی از مهم‌ترین تحقیقات او عبارتند از:

• عبدالله بن سبا و اساطیر اخری این کتاب در سه جلد منتشر شد و در جهان اسلام شهرت یافت. در مجله الازهر، دو مقاله و نقد در مورد آن نوشته شد.
• خمسون و مئة صحابی مختلق (یکصد و پنجاه صحابی ساختگی) در سه جلد
• معالم المدرستین در سه جلد.
• القران الکریم و روایات مدرستین در سه جلد.

درباره کتاب

معرفی اجمالی کتاب

کتاب نقش عایشه در احادیث اسلام ترجمه فارسی کتاب «احادیث ام المومنین عایشه و ادوار حیاتها» اثر سید مرتضی عسکری است که توسط محمد جواد کرمی به فارسی برگردان شده است. این کتاب در شش بخش تنظیم شده است؛

• بخش اول به مباحث مقدماتی،
• بخش دوم به احادیثی که تنها عایشه نقل کرده است.
• بخش سوم: آنچه از عایشه و دیگر صحابه درباره سیره رسول خدا(ص) روایت شده است.
• بخش چهارم: روایاتی که به دروغ به‌ عایشه و دیگر صحابه نسبت داده‌اند مانند افسانه غرانیق.
• بخش پنجم: شرکت عایشه در ناب سازی سنت رسول خدا(ص).
• بخش ششم: گفتار مستشرقین و بهره برداری آنان از روایات گذشته.

انگیزه نگارش

علامه عسکری می‌گوید: اختلاف احادیث پیامبر اسلام باعث شده که بسیاری از دانشمندان جهت حل تعارض این گونه روایات، دست به تأویل و توجیه آن‌ها بزنند، همچنان‌که خرده گیرانی از جمله گروهی از خاورشناسان به استناد این قبیل احادیث، پیامبر اسلام(ص) و دینش را مورد انتقاد قرار دادند؛ حال‌آن‌که هر دو دسته از این نکته غافل بوده‌اند که مجموعه بزرگی از احادیث، به‌ویژه آن‌ها که معارض هم‌اند، به یک روش نیستند، بلکه آن‌ها خود چند مجموعه از احادیث مختلف است که از طریق راویان و گویندگان مختلف به ما رسیده است. محقق، نخست باید آن‌ها را باتوجه به راویانشان دسته‌بندی کند؛ مثلاً احادیث منسوب به عایشه، اَنَس، ابوهریره و عبدالله بن عمر را هرکدام جداگانه گردآوری کرده، سپس هر یک از آن‌ها را با احادیث راویان دیگری که از رسول خدا(ص) حدیث بسیار نقل کرده‌اند، بررسی کند تا حقیقت امر بر او آشکار شود.

عسکری بر این باور است که تاریخ اسلام، از ابتدای بعثت تا بیعت با یزید بن معاویه به‌درستی درک نخواهد شد، مگر این‌که احادیث ام‌المؤمنین عایشه _ که خود از منابع مهم تاریخ صدر اسلام است _ پیش‌تر و بی‌طرفانه و تنها برای درک حقیقت، مطالعه و ارزیابی شود. به باور او اساس فهم پاره‌ای از آیات قرآن و فقه اسلامی که در بیان هریک از آن‌ها به احادیث نقل شده از عایشه استناد می‌شود، بر مطالعه قبلی در آن احادیث استوار است. علامه عسکری معتقد است اگر به بهانه رعایت اتحاد، جلوی تلاش‌های علمی و تاریخی گرفته شود، حقایق اسلام، پشت پرده جمود فکری و تعصب باقی می‌ماند و باز اختلاف و دو دستگی بین مسلمانان رخ می‌نماید. از این‌رو وی آثار خود را در تضاد با همبستگی مسلمانان نمی‌داند، بلکه زمینه‌ای برای فهم درست آیات قرآن و روایات پیامبر(ص) می‌داند.

خلاصه‌ای از محتوای کتاب

بحث‌های مقدماتی

مؤلف در این بخش نخست به سرگذشت احادیث رسول خدا(ص) اشاره می‌کند که عده‌ای حتی از روی خیر خواهی و ثواب روایاتی را به دروغ به پیامبر(ص) نسبت می‌دادند و در این زمینه حدیثی را که ابو حامد غزالی نقل نموده ذکر می‌کند؛ غزالی می‌نویسد: گاهی رسول خدا(ص) دست خود را بر ران عایشه می‌زد و می‌گفت:‌ای عایشه با من سخن بگو! نظریه عدالت صحابه از دیگر مباحث این بخش است، عسکری بر اساس تصریح قرآن کریم و وجود شواهد تاریخی فراوان، نتیجه می‌گیرد که برخی از صحابه مؤمنانی بوده‌اند که خدا و رسول خدا آنان را به نیکی ستوده‌اند، و در بین صحابه منافقانی نیز بوده‌اند که تا حد ترور رسول خدا(ص) کوشیدند، پس نمی‌تواند نظریه عدالت تمام صحابه را درست دانست. از دیگر مطالب قابل تأمل این بخش اینکه آنچه‌ عایشه به تنهایی از پیامبر اکرم(ص) روایت کرده است بالغ بر ۲۲۱۰ حدیث است، در حالی که از سایر همسران رسول خدا تنها ۶۱۲ حدیث نقل شده است.

روایات خاص عایشه

در این بخش روایات خاص عایشه مورد بررسی قرار می‌گیرد. روایاتی مربوط به سیره و روش برخورد پیامبر(ص) با او، داستان تحریم و تخییر، مسابقه رسول خدا(ص) با عایشه، نزول آیه تیمم و حدیث افک، احادیثی مربوط به وفات رسول خدا(ص) و جریانات پس از آن، در این بخش مطرح می‌شود. عایشه روایاتی در معاشرت رسول خدا(ص) با خودش نقل می‌کند که هرگز زیبنده مقام رسالت نیست. عسکری معتقد است که هدف از انتشار این گونه روایات، مقابله با ام المؤمنین زینب و افتخار ویژه او بر سایر همسران پیامبر(ص) و دیگر همسر رسول خدا(ص) ام المؤمنین ام سلمه است. همان گونه که روایت عقد برادری رسول خدا(ص) با ابوبکر جهت مقابله با روایاتی است که بارها رسول خدا(ص) علی بن ابی طالب را به عنوان برادر خویش برگزیده است.احادیث عایشه در رابطه با مسابقه و تیمم و افک نیز علاوه بر تناقضات درونی با واقعیت تاریخی سازگاری ندارد.

عسکری نخست بازتاب این روایات را در مهم‌ترین منابع حدیثی و تاریخی اهل سنت مانند صحاح سته و سیره ابن هشام و تاریخ طبری نشان داده، سپس به شرح حال تک تک افرادی که در روایات عایشه نامی از آن‌ها برده شده پرداخته است و نهایتا به بررسی سندی و محتوایی احادیث مذکور پرداخته است. به نظر عسکری هدف تبلیغی این گونه روایات، برجسته کردن نقش عایشه نزد پیامبر(ص) است؛ هرچند که این امر، شخصیت و کرامت رسول خدا(ص) را زیر سؤال ببرد!! وی می‌گوید: آنچه که درباره مسابقه رسول خدا(ص) با ام المؤمنین عایشه روایت شده است کاری است که هیچ فرمانده سپاهی با سپاه خود انجام نمی‌دهد. حال چگونه ممکن است پیامبر حکیم و خردمند اسلام آن را انجام دهد؟!

احادیث عایشه و دیگر صحابه درباره سیره رسول خدا

نویسنده در این بخش تنها به چهار دسته از روایات عایشه که درباره سیره رسول خدا(ص) نقل نموده، بسنده کرده و به بررسی آن‌ها پرداخته است.

• دسته اول روایاتی که می‌گوید: پیامبر به غناء و آوازه خوانی گوش فرا می‌داد!
• دسته دوم: روایاتی که می‌گوید: مردم به امور دنیایی خود از پیامبر داناترند.
• دسته سوم: روایاتی که می‌گوید: پیامبر آیاتی از قرآن کریم را فراموش کرد.
• دسته چهارم: روایاتی که می‌گوید: هرکس را پیامبر لعنت کند و دشنام دهد، رحمت و پاکی‌اش افزاید.

عسکری در بررسی احادیث دسته اول می‌گوید: معلوم نیست آیا پیامبر(ص) مسجد خود را برای اقامه نماز و قرائت قرآن و نشر تعالیم اسلام و اداره شئون مسلمانان بنا کرده بود، یا برای نمایش رقص و سرگرمی؟! چگونه است که شیاطین جن و انس از عمر فرار می‌کنند ولی از رسول خدا(ص) بیمی ندارد؟! وی می‌افزاید: چگونه شده که این تناقضات بر صاحبان صحاح و سنن پنهان مانده و آن‌ها متوجه تناقض روشن این روایات با آیات کریمه قرآن مجید نشده‌اند؟! هم چنین عسکری در نقد احادیث دسته دوم می‌گوید: هدف نهایی از نسبت دادن این گونه مطالب به رسول خدا(ص) صرفا جنبه سیاسی داشته تا امور دنیایی و حکومتی را از امور دینی جدا سازد.

روایات دروغین منسوب به عایشه و دیگر صحابه

این بخش به بررسی روایاتی می‌پردازد که به دروغ به عایشه و دیگر صحابه نسبت داده شده است؛ این دسته از روایات در سه مجموعه؛ روایات آغاز نزول وحی، آغاز دعوت و روایات افسانه غرانیق مورد ارزیابی قرار گرفته است. روایات آغاز نزول وحی می‌گوید: پیامبر(ص) از دیدن فرشته وحی به وحشت افتاد و نزد خدیجه آمد و گفت مرا بپوشانید، او را پوشانیدن و ترسش برطرف شد، خدیجه پیامبر(ص) را نزد پسر عمویش ورقه بن نوفل برد، او رسول خدا را نسبت به رسالتش اطمینان داد. عسکری در نقد این روایات می‌گوید: برخی راویان این احادیث اصلا پیامبر(ص) را درک نکرده است، برخی دیگر مانند عایشه در هنگام بعثت رسول خدا(ص) تنها سه یا چهار سال داشته و برخی مانند ابن عباس ده سال پس از بعثت به دنیا آمده است، با این حال از نظر سندی این گونه روایات قابل اعتماد نیستند. علاوه بر اینکه از نظر محتوایی با آیات قرآن کریم و روایات صحیح اسلامی سازگاری ندارد.

از دیگر روایات نسبت داده شده به صحابه، افسانه غرانیق است، طبق این افسانه، آنگاه که آیات ابتدایی سوره نجم نازل شد و النجم اذا هوی، ماضل صاحبکم و ما غوی.... افرأیتم اللات و العزی و مناة الثالثه الاخری، شیطان در پی اغوای پیامبر(ص) برآمد و مطالبی را برآن حضرت این گونه القاء کرد، تلک الغرانیق العلی و ان شفاعتهن ترتضی یعنی؛ آنها خوبرویان والا مقامی هستند که شفاعتشان پذیرفته می‌شود. رسول خدا(ص) آن را به عنوان قرآن پذیرفت، تا اینکه جبرئیل وی را از حقیقت امر آگاه نمود. طبری، واقدی، زمخشری، بیضاوی و سیوطی این احادیث را در تفاسیر خود آورده‌اند.
عسکری می‌گوید: در بین راویان این احادیث جز ابن عباس، کسی پیامبر(ص) را درک نکرده است، ابن عباس نیز در سال دهم بعثت به دنیا آمده است، در حالی که نزول آیات سوره نجم در اوایل بعثت بوده است. از سوی دیگر از نظر محتوایی این گونه روایات با نصوص آیات قرآن کریم ناسازگار است. به نظر عسکری، این افسانه ساخته و پرداخته زندیقان است که در اوایل قرن دوم هجری ساخته شده است.

شرکت عایشه در ناب سازی سنت رسول خدا(ص)

نویسنده در این بخش به نقش عایشه در ناب سازی احادیث رسول خدا(ص) اشاره می‌کند و مواردی را نقل می‌کند که عایشه به تصحیح اشتباه دیگر راویان پرداخته است. ابودرداء، ابوهریره، عروه بن زبیر، عمر بن خطاب، عبد الله بن عمر، عبد الله بن عمرو بن العاص، کعب الاحبار، مروان بن حکم از جمله راویانی هستند که از سوی عایشه مورد نقد قرار گرفته‌اند.

گفتار مستشرقین و بهره برداری آنان از احادیث عایشه

بخش پایانی این کتاب به بهره برداری‌های مستشرقین از این روایات ساختگی پرداخته است و نشان داده که چگونه مستشرقین با روش‌های حیله گرانه خویش و تحت عنوان بحث علمی به جنگ با اسلام بر خاسته‌اند. وی به عنوان نمونه به برخی اظهار نظر‌های مغرضانه افرادی چون مونتگمری وات، کارل بروکلمان، ف. بوهل، یوسف شاخت و ر.ف. بودلی اشاره می‌کند. بروکلمان در کتابش تاریخ الشعوب الاسلامیه بر پایه افسانه غرانیق می‌گوید: ولی ظاهر آنست که پیامبر(ص) در سال‌های اولیه به مقام الهه‌های کعبه اعتراف کرده است. او در یکی از آیاتی که به وحی شده به آنها اشاره کرده و گفته است: تلک الغرانیق العلی ولی پس از آنکه شعور این پیامبر نسبت به وحدانیت تقویت شد بی‌درنک در روز دوم آن را انکار کرد و از آن بیزاری جست. یوسف شاخت، مستشرق هلندی نیز می‌گوید: برخلاف آنکه امکان دخالت شیطان در تخلیط قرآن وجود داشته، هیچ کس در آن دوران، در قطعیت ثبوت و تنزیه آن از خطا و اشتباه تردید نکرده است.

دیدگاه برخی اندیشمندان اهل سنت درباره کتاب

• محمود ابوریه؛ فقیه و دانشمند مصری، درباره این کتاب می‌نویسد:

مؤلف دانشمند مرتضی عسکری بعد از کتاب نفیس عبدالله بن سبأ که در آن با ادلۀ محکم وجود چنین شخصیتی را در عالم واقع تکذیب کرده است کتابی نفیس‌تر از آن به نام احادیث ام المومنین عایشه را عرضه کرد که در آن، تاریخ این بانو را نه آنگونه که اقتضای سیاست و هوای نفس و تعصب است، بلکه از منظر حقیقت جویی و با قلمی پاک و عاری از انحراف -که احترام علم و دین را نگه می‌دارد- بررسی کرده و در این راه از سرزنش هیچ سرزنشگری نهراسیده است.

• دکتر حامد حفنی داود؛ استاد ادبیات عرب دانشکده عالی قاهره در نامه‌ای می‌نویسد:

چندی پیش دانشمند محقق آقای مرتضی عسکری کتاب خود احادیث ام المومنین عایشه را به علما و پژوهندگان حقایق عرضه داشت... او هنگامی به این بحث و تحقیق پرداخت که در مقابل خود پیرامون زندگی ام المومنین عایشه مدارک غیر قابل تردیدی را مشاهده کرد که با توجه و اتکا به همان مدارک تنها برای ارائۀ حق و حقیقت آزادانه افکار و عقیده خود را ارائه کرده است...آقای عسکری در این کتاب به تمام معنی بحث و بررسی علمی خود را بر مبنای نظم و ترتیب و دقت و روش محققین قرار می‌دهد... به علاوه؛ وی توانسته است که عواطف و احساسات خود را کنار گذارد و تنها عقل را در حکمی که می‌دهد دست گشاده رها سازد؛ از تعصب کور کننده و گمراه سازنده اجتناب ورزد.

1. الموطأ، مالک بن انس، ۱۶۹ق.
2. المغازی، محمد بن عمر واقدی، ۲۰۸ق.
3. وقعة صفین، نصر بن مزاحم، ۲۱۲ق.
4. سیره النبی، ابن هشام، ۲۱۸ق.
5. الجمل، علی بن محمد مدائنی، ۲۲۵ق.
6. مسند احمد، ۲۴۱ق.
7. سنن دارمی، ۲۵۵ق.
8. صحیح بخاری، ۲۵۶ق.
9. صحیح مسلم، ۲۶۱ق.
10. سنن ابن ماجه، ۲۷۳ق.
11. سنن ابی داوود، ۲۷۵ق.
12. الامامه و السیاسه، ابن قتیبه دینوری، ۲۷۶ق.
13. سنن الترمذی، ۲۷۹ق.
14. انساب الاشراف، بلاذری، ۲۷۹ق.
15. بلاغات النساء، ابن ابی طیفور، ۲۸۰ق.
16. تاریخ یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، ۲۸۴ق.
17. سنن نسائی، ۳۰۳ق.
18. جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن جریر طبری، ۳۱۰ق.
19. مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، علی بن اسماعیل اشعری، ۳۳۰ق.
20. الفهرست، ابن ندیم، ۳۸۵ق.
21. المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، ۴۰۵ق.
22. سنن کبری، بیهقی، ۴۵۸ق.
23. تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ۴۶۳ق.
24. الکشاف عن حقایق التأویل، محمود بن عمر زمخشری، ۵۳۸ق.
25. تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، ۵۷۱ق.
26. مفاتیح الغیب، فخر رازی، ۶۰۶ق.
27. الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ۶۳۰ق.
28. اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ابن اثیر، ۶۳۰ق.
29. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، ۶۵۵ق.
30. الاصابه فی تمییز الصحابه، ابن حجر عسقلانی، ۸۵۲ق.
31. الدر المنثور فی التفسیر با المأثور، جلال الدین السیوطی، ۹۱۱ق.
32. کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، حاجی خلیفه، ۹۷۴ق.
33. عایشه و السیاسه، سعید افغانی.